"Stop de kakkerlak": oppositie in Wit-Rusland ondergraaft met teenslippers positie van president Loekasjenko

Op 9 augustus trekken de Wit-Russen naar de stembus om een nieuwe president te kiezen. Ze zijn met 9,5 miljoen, en wonen in het centrum van Europa. Wit-Russen zeggen wel eens dat ze het hart van Europa zijn. Hun land lijkt er qua vorm wat op en de ligging van het hart is ook wat links van het midden. Toch lijkt dat hart van Europa eerder een zwart gat waar al sinds 1994 alles bij het oude blijft. Toen kwam kolchozedirecteur Aleksander Loekasjenko aan de macht en hij is dat sindsdien gebleven door gemanipuleerde verkiezingen en een verdrukte oppositie. De verkiezingen van 9 augustus leken een gelopen zaak, maar door de coronapandemie beweegt er wat in Wit-Rusland. 

Bekijk hier een reportage van Jan Balliauw over de verkiezingen in Wit-Rusland (en lees zijn expertenstuk onder de video):

President Aleksander Loekasjenko vindt al dat gedoe over corona maar niets. Hij weigerde persoonlijk maatregelen in te voeren zoals in de rest van Europa. Zelfs grote buur Rusland, waarmee Wit-Rusland in theorie een unie vormt, boog na aanvankelijk aarzelen voor het virus. President Vladimir Poetin stelde het referendum over de grondwetswijziging van 22 april uit tot 1 juli, en de belangrijke militaire parade voor de herdenking van de 75e verjaardag van de overwinning op nazi-Duitsland werd verschoven van 9 mei naar 24 juni.

Loekasjenko hield koppig vol en liet de militaire parade in Minsk op 9 mei wel doorgaan. Als remedie tegen het virus stelde hij vodka voor…

Wit-Rusland werd laat getroffen door corona. Toen ik er op 27 februari vertrok na een verblijf van bijna een week voor "In de ban van Tsjernobyl", werd pas het eerste coronageval gemeld. De aandacht richtte zich toen vooral op de spanning tussen Rusland en Wit-Rusland over de olie- en gasprijzen. Een deel van het verdienmodel van Wit-Rusland is gebaseerd op goedkope Russische olie die in Wit-Rusland wordt geraffineerd en tegen wereldprijzen verder wordt verkocht. 

De Russische president Poetin probeerde eind vorig jaar Loekasjenko onder druk te zetten om hogere prijzen te betalen, maar die weigerde dat. De zet van Moskou had volgens insiders veel te maken met onvrede in het Kremlin over de onbuigzame Loekasjenko. De man, die in het Westen wel eens de laatste dictator in Europa wordt genoemd, heeft een lange geschiedenis van geschipper tussen Rusland en het Westen. Zo probeert hij toch vast te houden aan de onafhankelijkheid van Wit-Rusland, en zijn positie als president van dat land veilig te stellen. 

Ook nu zocht hij toenadering tot het Westen. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Pompeo bracht in februari zelfs een bezoek aan Minsk. Pompeo was de eerste in die positie die dat deed sinds Loekasjenko aan de macht kwam in 1994. Wit-Rusland kocht olie bij andere producenten, ook bij de VS begin vorige maand. Het was een duidelijk politiek signaal en ook bedoeld om de logistiek van de aanvoer te testen, via Litouwen.

Maar dat kon niet beletten dat de economie van Wit-Rusland klappen kreeg, die nog versterkt werden door de coronapandemie. De berekeningen gaan voorlopig uit van een achteruitgang van 4 à 5 procent. Die economische problemen zorgden ervoor dat het vertrouwen in Loekasjenko bij de bevolking werd ondermijnd. Hij ging er altijd prat op dat hij de Wit-Russen stabiliteit bood in een woelige wereld en zorgde voor een gestage vooruitgang van hun levensomstandigheden.

Zijn ietwat wereldvreemde aanpak van de coronapandemie deed er nog een schep bovenop. De Wit-Russen zagen dat hun president zich niet echt bekommerde om hun gezondheid. Het haalde herinneringen op aan de houding van de Sovjetautoriteiten in 1986 die de ramp in Tsjernobyl verzwegen, een ramp die vooral Wit-Rusland trof. 

Weinig Wit-Russen hechten ook geloof aan de overtuiging van de Wit-Russische president dat corona zomaar zal verdwijnen. Meer dan 70 procent zegt in een recente peiling een verbod te willen op massabijeenkomsten. De meeste mensen dragen mondmaskers om zichzelf toch enigszins te beschermen nu de overheid in gebreke blijft. Die overheid moest onder druk van de coronapandemie overigens het verbod op mondmaskers intrekken.  

Zelfs de cijfers in de officiële statistieken, waar weinig vertrouwen aan wordt gehecht, zijn niet goed: Wit-Rusland nadert de 50.000 coronabesmettingen en kent de afgelopen maand bijna dagelijks tegen de 1.000 nieuwe gevallen. Het aantal doden valt voorlopig nog mee met iets meer dan 250. Maar we weten uit Rusland dat je met een creatieve boekhouding dat aantal doden kunstmatig laag kunt houden: je telt alleen maar als coronadode een patiënt die overleden is aan geen enkele andere aandoening, alle andere hou je buiten de coronastatistieken. 

De coronapandemie was voor de populaire vlogger Sergej Tichanovski de aanleiding om aan een rondreis door Wit-Rusland te beginnen en te tonen hoe de mensen leven. In zijn populaire video’s waarvan sommige viraal gingen gaven veel mensen die hij ontmoette openlijk kritiek op het regime in hun land. Omdat ze alleen op sociale media te zien waren, bleven ze een tijd onder de radar van de overheid.

In een van die gesprekken beantwoordt een oudere dame nonchalant haar eigen retorische vraag over wat je doet als je een kakkerlak ziet in je huis: “Je neemt een teenslipper en je slaat die dood.” Tichanovski stelde zich begin mei kandidaat voor de presidentsverkiezingen en gebruikte als slogan “Stop de kakkerlak”. Hij kreeg meteen veel steun en veel mensen daagden op om hun handtekening te zetten onder zijn kandidatuur. Honderden Wit-Russen stonden daarvoor in de rij die soms wel 1 kilometer lang was.

Ze konden daarbij onherkenbaar blijven nu het dragen van mondmaskers niet meer verboden is. En velen kwamen met een teenslipper in de hand als symbool van hun verzet tegen Loekasjenko. Tichanovski werd al snel gearresteerd omdat hij zich zou hebben misdragen tegen een politieagent. Maar zijn vrouw, Svetlana Tichanovskaja, nam zijn plaats in en probeert nu 100.000 handtekeningen te verzamelen waardoor ze kan deelnemen aan de verkiezingen. 

Er kwamen intussen nog andere signalen van onrust die de positie van Loekasjenko zouden kunnen ondergraven. Twee figuren die worden gerekend tot het politieke establishment besloten ook hun kans te wagen om president te worden: Valeri Tsepkalo, oud-viceminister van Buitenlandse Zaken, en Viktor Babariko, oud-directeur van een van de grootste banken in het land. Beiden hebben geld, uitgebreide connecties en zouden snel populair kunnen worden als de problemen in Wit-Rusland toenemen door de economische crisis en corona. Nu al geven peilingen aan dat Barariko de verkiezingen zou winnen, wat in Wit-Rusland geen garantie op succes is want de uitslag wordt daar aangepast tijdens het tellen van de stemmen.

Loekasjenko ziet de bui blijkbaar hangen en waarschuwde in een op televisie uitgezonden ontmoeting dat zijn land geen Maidan zou toelaten, verwijzend naar de volksopstand op het plein in buurland Oekraïne waarvoor de zittende macht al twee keer is moeten buigen. Hij stuurde ook al zijn premier wandelen, blijkbaar in een poging om meer controle over het overheidsapparaat te hebben in de aanloop naar de verkiezingen.

De Wit-Russische president kan in de huidige situatie overigens niet doen wat hij wil. Als hij de huidige redelijk goede banden met het Westen wil behouden, kan hij niet zomaar alle politieke tegenstanders tijdens de campagne achter de tralies zetten.  Hij tast wel voortdurend de grenzen af want maandag werd een van de leiders van de Wit-Russische oppositie, Nikolaj Statkevitsj, voor 15 dagen opgesloten nadat hij de dag ervoor aan een betoging in Minsk had deelgenomen.

Het doet me terugdenken aan de presidentsverkiezingen in 2010 die op het eerste zicht democratisch verliepen. Ook toen lag Loekasjenko overhoop met Rusland en zocht hij betere relaties met het Westen. Tegenkandidaten konden campagne voeren. Maar bij het tellen werd massaal gefraudeerd, zo erg zelfs dat ik het kon filmen. 

’s Avonds betoogde de oppositie in het centrum van Minsk tegen de uitslag die Loekasjenko opgaf als duidelijke winnaar. Het duurde niet lang voor een knokploeg van de politie de betogers hardhandig aanpakte en de belangrijkste oppositieleiders arresteerde. De democratische ontspanning eindigde toen de avond van de presidentsverkiezing. Tien jaar later lijkt Wit-Rusland opnieuw op dat scenario af te stevenen. 

Bekijk hier de reportage van Jan Balliauw over de verkiezingen in Wit-Rusland: