Rusland heeft betere kaarten, maar vermoeidheid in beide kampen:

Sinds de verkiezing van Donald Trump tot nieuwe Amerikaanse president zitten we weer in een stroomversnelling in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. De Russen lijken aan de winnende hand, Oekraïne zit op het tandvlees. 1.000 dagen oorlog laten diepe sporen na bij de Oekraïense bevolking.  

Het was mooi weer in mei 2022 tijdens mijn eerste bezoek aan Oekraïne sinds het begin van de oorlog. De cafés waren net weer opengegaan. Op een zaterdagavond zagen we in Dnipro groepjes mensen buiten staan met drankjes in hun hand. Het was een vreemd beeld, met de frontlijn maar 100 kilometer verder.

We mengden ons onder de aanwezigen en ze hadden geen bezwaar dat we filmden. Ik vroeg een groep jonge vrouwen waarom ze naar hier waren gekomen. Een van hen zei dat ze ervan moesten profiteren dat ze die mogelijkheid hadden, omdat het zou kunnen dat een van hen morgen niet meer zou leven.

De constante stress die oorlog veroorzaakt, is moeilijk uit te leggen als je het zelf niet hebt meegemaakt. Aan de frontlijn is er vreemd genoeg minder stress, want daar is het gevaar duidelijker en ben je volledig ingesteld op dat gevaar. De adrenaline verdringt de angst.

Maar vanaf zo’n 20 kilometer van de frontlijn, herneemt vaak het normale leven. En toch heb je voortdurende stress dat er iets kan gebeuren, je hebt nooit rust. Ieder moment kan het luchtalarm afgaan en moet je in enkele seconden beslissen of je alles laat vallen en naar de schuilkelder gaat, of dat je gewoon voortdoet. Dat zijn telkens beslissingen die het verschil kunnen maken tussen leven en dood.

Lees ook:  Miljoenen vluchtelingen, tienduizenden doden en een vijfde van grondgebied bezet: 1.000 dagen oorlog in Oekraïne in cijfers

Al 1.000 dagen, bijna 3 jaar, leven de Oekraïners met deze stress. Daarnaast kent iedereen wel iemand in zijn naaste kennissenkring die gesneuveld of gewond is. In heel Oekraïne, zelfs in gebieden ver weg van de frontlijn, zijn er voortdurend begrafenissen van gesneuvelde militairen. Op de kerkhoven zie je hun graven bijna week na week toenemen.

De bevolking is na bijna 3 jaar vermoeid, net als de militairen aan het front. De meerderheid is nog altijd tegen toegevingen, tegen het afstaan van grondgebied, maar de groep die dat wel wil, groeit. Volgens recente peilingen is die groep gestegen van zo’n 10 procent in het begin naar meer dan 30 procent nu.

Niet voor niets begint president Zelenski meer en meer toespelingen te maken op het einde van de oorlog. Vorige week zei hij in een radio-interview dat Oekraïne "er alles aan moet doen om ervoor te zorgen dat deze oorlog volgend jaar eindigt, via diplomatieke wegen."

Oekraïne staat ook onder enorme druk aan de frontlijn. Rusland slaagt er in langzaam op te rukken, weliswaar ten koste van enorme verliezen. Alleen al voor oktober worden cijfers genoemd van 40.000 doden en gewonden, dat is grosso modo 10.000 meer dan de slachtofferaantallen van de voorbije maanden.

Oekraïense militairen vertellen verhalen dat de Russen in menselijke golven aanvallen, de een na de ander. Soms lijkt het er op dat die menselijke golven vooral kogels moeten opvangen. Als de Oekraïners schieten, zijn hun stellingen immers makkelijker te detecteren.

Rusland probeert nu vooral in het zuidoosten de frontlinie recht te trekken, zodat die beter te verdedigen is. Dat zou dan de basis kunnen leggen voor een aanval op het Oekraïense logistieke centrum Pokrovsk.  

Rusland bereidt ook een tegenaanval voor in de Russische provincie Koersk, waar Oekraïne in augustus een groot stuk Russisch grondgebied kon veroveren. Het is voor die tegenaanval dat Noord-Koreaanse militairen ingezet zouden worden. Rusland lijkt Koersk te willen heroveren ten laatste tegen 20 januari 2025, de dag dat Donald Trump de eed aflegt als nieuwe Amerikaanse president.

De Noord-Koreanen in Rusland zijn voor het Westen een duidelijke escalatie. Het is de eerste keer dat buitenlandse militairen ingezet worden aan de frontlijn in de huidige oorlog. Er vechten aan beide kanten wel buitenlanders, maar die zijn niet zoals de Noord-Koreanen uitgestuurd door hun land. Het conflict krijgt daarmee ook een veel bredere impact. Zuid-Korea maakt zich bijvoorbeeld zorgen over mogelijke overdracht van technologie aan Noord-Korea door Rusland in ruil voor manschappen. 

De komst van de Noord-Koreanen was voor de zittende Amerikaanse president Biden alvast de trigger om Oekraïne toch toestemming te geven om ATACMS-raketten te gebruiken tegen doelen in Rusland. Oekraïne had daar al maanden om gevraagd, maar Biden wou die toestemming niet geven uit vrees voor een escalatie met Rusland. De raketten hebben een bereik van 300 kilometer en kunnen dus de logistiek van het Russische leger dieper in Rusland verstoren.

De Russische president Poetin had altijd gezegd dat dat voor hem een rode lijn was. Hij liet zelfs de nucleaire doctrine aanpassen om te vermijden dat de VS die toestemming zou geven. Een conventionele aanval op Rusland door een land (Oekraïne) dat gesteund wordt door een kernmogendheid (VS, Frankrijk of het Verenigd Koninkrijk), kan nu beantwoord worden met kernwapens.

Donderdag deed Rusland er nog een schepje bovenop door een nieuwe ballistische raket op Dnipro af te vuren. 's Avonds klom president Poetin verder op de escalatieladder door in een onheilspellende toespraak voor het eerst te dreigen met aanvallen op westerse doelen. Rusland en het Westen hebben er in het verleden alles aan gedaan om een rechtstreekse confrontatie te vermijden. Een Russische aanval op een doel in het Westen zou dat natuurlijk helemaal veranderen.

Lees ook: Oekraïne mag langeafstandswapens gebruiken op Russisch grondgebied: is dit de doorbraak waar Zelenski op hoopt?

Het Witte Huis gaat er blijkbaar van uit dat deze rode lijn van Poetin bluf is, net zoals Rusland in het verleden kritisch was voor westerse hulp aan Oekraïne zonder dat er een concrete reactie kwam. Er zijn geen aanwijzingen dat Rusland zich klaarmaakt om kernwapens in te zetten, nu niet, en ook in het verleden niet. Rusland gebruikt zijn kernwapens vaak om het Westen op andere gedachten te brengen, een vorm van ‘reflexieve controle’ waar de Sovjet-Unie heel bedreven in was (dat betekent: je geeft je tegenstanders argumenten om een beslissing te nemen die jou goed uitkomt)

Veel verschil zullen die ATACMS overigens niet meer maken, want de beslissing komt voor de Russen niet meer als een verrassing. Ze hebben zich kunnen voorbereiden door onder meer vliegtuigen over te brengen naar vliegvelden die buiten het bereik van de ATACMS liggen.

De Russische luchtafweer heeft ook zich kunnen aanpassen aan die ATACMS-raketten, want Oekraïne mocht ze al gebruiken voor aanvallen op doelen in door Rusland bezet Oekraïens grondgebied. Van de eerste 6 afgevuurde raketten werden er volgens Moskou alvast 5 neergehaald. Je moet er dus al veel afvuren om doelen te treffen, maar de voorraad van ATACMS is niet groot. Oekraïne moet er dus zuinig mee omspringen. 

De beslissing van Biden was ook ingegeven door de overweging om Oekraïne een zo sterk mogelijke uitgangspositie te geven voordat Donald Trump de eed aflegt. Vanaf 20 januari volgend jaar wordt de Amerikaanse hulp aan Oekraïne veel minder zeker. Onder impuls van Trump heeft die vorig jaar al eens maanden stilgelegen, toen het door de Republikeinen gedomineerde Huis van Afgevaardigden daarvoor geen groen licht wou geven.

Donald Trump heeft duidelijk gezegd dat hij een einde wil maken aan de oorlog. Hoe dat moet gebeuren, is minder duidelijk. Zijn buitenlandteam heeft nog geen concreet plan gepresenteerd en zelf wil hij er niet veel over zeggen om het verrassingseffect te behouden.

Lees ook: "Rusland kocht Noord-Koreaanse soldaten en wapens met miljoen olievaten"

De algemene verwachting is wel dat er op een of andere manier gesprekken zullen starten. Alleen al die verwachting zet druk op de strijdende partijen. Want wat je op het terrein nog kunt veroveren voor die gesprekken starten, kun je aan de onderhandelingstafel uitspelen. Het is overigens ook mogelijk dat de huidige frontlinies gewoon worden bevroren op de huidige posities.

Het grote probleem om gesprekken op te starten, blijft vooral in Moskou liggen. Rusland is aan de winnende hand en heeft er geen belang bij om zijn opmars nu te stoppen. Het onmiddellijke doel is de verovering van de hele Donbas, en dat betekent vooral dat een belangrijk stuk van de provincie Donetsk nog onder Russische controle moet komen. Vandaar het grote Russische offensief ten westen van Donetsk.

Maar voor Rusland is dat niet voldoende. Het wil dat Oekraïne de volledige controle afstaat van de 4 Oekraïense provincies die het in 2022 annexeerde (Loegansk, Donetsk, Zaporizja en Cherson), wat een non-starter is voor Kiev.

Een zoveelste indicatie dat Rusland niet echt bereid is te praten, gaf Kremlinwoordvoerder Peskov in zijn reactie op een uitgelekt vredesplan van Turkije dat onder meer een bevriezing van de frontlijn zou voorstellen. Volgens Peskov is een bevriezing van de frontlinie "a priori onaanvaardbaar" voor het Kremlin. Rusland wil nog altijd een de facto capitulatie van Oekraïne als voorwaarde voor gesprekken, en dat is iets wat Kiev op dit moment nooit zal aanvaarden.

In de huidige uitputtingsslag heeft Rusland de betere kaarten. Het is groter dan Oekraïne en met een bevolking van ruim 140 miljoen heeft het een veel grotere reserve dan Oekraïne met 37 miljoen (zelfs dat cijfer is vermoedelijk nog een overschatting). Rusland kan nog altijd terugvallen op stevige financiële reserves aangelegd in de eerste 2 termijnen van Poetin van 2000 tot 2008. Door de verkoop van olie en gas kan het ook de oorlogsinspanning voor een stuk financieren.

De Russische bevolking kent geen constante oorlogsdreiging zoals de Oekraïners. De meeste Russen merken nauwelijks iets van de oorlog, waardoor intern protest momenteel niet aan de orde lijkt. De nabestaanden van de vele gesneuvelden klagen niet, want zij ontvangen stevige compensaties, die kunnen oplopen tot meer dan 130.000 euro per gesneuvelde militair. Armere regio’s in Rusland die het merendeel van de manschappen leveren, zijn daardoor plots veel rijker geworden.

Maar Rusland kan dat niet eindeloos volhouden. De financiële reserves die waren aangelegd voor de toekomstige generaties die het zonder olie- en gasinkomsten zullen moeten doen, worden nu opgesoupeerd aan de oorlog. De economie is een oorlogseconomie geworden die nog maar weinig duurzame goederen produceert.

Voor de aanwerving van nieuwe manschappen moeten steeds hogere bedragen worden uitgekeerd. De crypto-mobilisering slaagde erin om maandelijks 30.000 nieuwe manschappen te werven, maar de verliezen liggen intussen gevoelig hoger. Rusland kon ook terugvallen op oude sovjetstocks aan militair materieel, maar ook die stocks zijn eindig. Rusland betaalt een zeer hoge kost voor deze oorlog, een te hoge kost om dit vol te houden.

Als Trump snel een einde wil maken aan de oorlog, zal hij dus moeten zoeken naar middelen om Rusland onder druk te zetten om gesprekken te beginnen. Oekraïne onder druk zetten is voor Washington geen probleem. Zonder Amerikaanse steun kan Oekraïne het niet lang volouden. Dat geeft zelfs Zelenski toe.

Rusland is een ander paar mouwen. Uit de omgeving van Trump zijn wel al enkele losse ideeën naar buiten gekomen. Zijn beoogde nationale veiligheidsadviseur Mike Waltz stelde voor om massaal Amerikaanse olie op de markt te gooien, wat de olieprijs zou doen kelderen en het Russische verdienmodel zou ondermijnen.

In een uitgebreid rapport van het Trump gezinde America First Policy Institute wordt voorgesteld om Poetin te overtuigen door het NAVO-lidmaatschap van Oekraïne voor een langere periode uit te stellen in ruil voor een vredesakkoord met veiligheidsgaranties. Andere experten hebben het idee geopperd om Rusland een afbouw van sancties aan te bieden, een beetje vergelijkbaar met wat de regering-Obama heeft gedaan met Iran om te komen tot een akkoord over de afbouw en controle van het Iraanse kernprogramma.

Het is intussen in Oekraïne wel doorgedrongen dat een volledige herovering van alle grondgebied in de huidige omstandigheden niet realistisch is. Het land zit op het tandvlees. Bevolking en militairen zijn moe.

En Oekraïne heeft een groeiend tekort aan gemotiveerde manschappen die het kan inzetten aan de frontlijn. Het gebrek aan perspectief, door de verkiezing van Trump en de twijfelende houding van veel westerse landen om Oekraïne de middelen te geven om te winnen, speelt daarbij natuurlijk een grote rol. Het Westen heeft het voortdurend over as long as it takes (zolang het nodig is), maar de Oekraïners zouden liever horen whatever it takes (wat het ook kost).

Kiev vreest nu vooral dat er over de hoofden van de Oekraïners zal gepraat worden over hun toekomst, en dat er met hun fundamentele uitgangspunten geen rekening wordt gehouden. Zo wil Oekraïne niet weten van een definitieve hertekening van de grenzen. Het kan vermoedelijk wel een tijdelijke afstand van territorium aanvaarden, maar ook niet meer.

En voor Oekraïne zijn de veiligheidsgaranties om een nieuwe aanval van Rusland te vermijden essentieel. Lidmaatschap van de NAVO staat daarbij voorop, maar dat is dan weer voor Rusland een non-starter. 

Europa staat erbij en kijkt ernaar, ook al is dit in de eerste plaats een Europees probleem en aan de Europeanen om het op te lossen. Toekomstig president Trump zal niet nalaten dat voortdurend luidkeels te benadrukken.

In Washington circuleren bijvoorbeeld ideeën om bij de Europese landen aan te kloppen om militairen te leveren om een mogelijke demarcatiezone in Oekraïne te beveiligen. Op dit moment lijkt Europa niet in staat op zo’n vraag in te gaan. Het zou dan gaan om de bewaking van een linie van meer dan 1.000 kilometer. Dat vergt tienduizenden zwaarbewapende militairen, een beetje zoals vroeger het IJzeren Gordijn werd bewaakt.

Europa mist op dit moment ook leidende figuren om de landen op sleeptouw te nemen in een zoektocht naar een juiste strategie. De Duitse bondskanselier Scholz staat voor verkiezingen, de Franse president Macron heeft geen meerderheid meer in zijn parlement. Keir Starmer heeft zijn start gemist en is op zoek naar een tweede adem. Over de aanstelling van de nieuwe Europese Commissie hebben de verschillende fracties in het Europees Parlement inspannende achterhoedegevechten gevoerd, waardoor de nieuwe Commissie verzwakt aan de aftrap verschijnt.

Verkiezingen winnen blijft overal in Europa belangrijker dan de oorlog winnen. President Zelenski wordt er duidelijk af en toe moedeloos van. Dinsdag waarschuwde hij nog in het parlement ​​dat niemand Oekraïne mag gebruiken in pre-electorale gevechten in Europa: “Niemand zal winnen ten koste van Oekraïne.”

Voor Europa staat er nochtans veel op het spel. Het heeft zich verregaand geëngageerd in de oorlog en de Oekraïners bejubeld dat zij de Europese waarden en de Europese veiligheid verdedigen.

Als Oekraïne verliest, of zware toegevingen zal moeten doen, zal dat door de rest van de wereld bekeken worden als een nederlaag voor de Europese waarden van rechtstaat en democratie. Het zal de geopolitieke positie van Europa en de Europese landen zwaar ondermijnen. En Rusland zal zich gesterkt voelen in zijn pogingen die westerse waarden verder te ondermijnen.