Rondreis door Oekraïne:

Na een tocht van 2.000 kilometer door Oekraïne maakt VRT NWS-journalist Jan Balliauw de balans op: hoe staat het met het leven in Oekraïne, na meer dan een jaar oorlog? Dit is zijn verslag.

Overal waar ik kom op deze tocht door Oekraïne valt mij het grote contrast op tussen het dagelijkse leven en de constante dreiging door de oorlog. Vaak merk je niets van de oorlog. In Odessa is het contrast zo mogelijk het scherpst. Overdag flaneren de mensen door de straten, zitten de terrassen vol, de stranden liggen vol zonnebadende mensen. Er heerst een mediterrane sfeer die nog wordt versterkt door het warme nazomerweer. Maar om middernacht gaat de avondklok in en wordt alle verlichting in de stad uitgeschakeld. Het levendige Odessa is ’s nachts een spookstad.

Ik heb de afgelopen dagen meer dan 2.000 kilometer rondgereden in Oekraïne, grote steden zoals Odessa, Dnipro, Charkiv en Kiev bezocht, en overal zie je dat het land zich beter heeft aangepast aan de oorlog dan zes maanden geleden, toen ik hier de laatste keer was. Toen waren er geregeld stroomonderbrekingen. In Charkiv moest je ’s avonds je weg zoeken met het licht van je smartphone omdat de straatverlichting niet brandde door het algemene stroomtekort. In de meeste checkpoints moest je stoppen en geregeld je documenten laten zien.

Nu is er stroom genoeg. In de winkels draaien de airco’s op volle toeren om de nazomerwarmte buiten te houden. De straten zijn verlicht, zolang de avondklok niet is ingegaan. De benzinestations bieden niet alleen brandstof aan, maar ook allerlei lekkernijen. In een station kon ik zelfs een espresso-tonic uit het koffietoestel halen, een van de geliefde nieuwe zomerdrankjes in Oekraïne. De meeste checkpoints zijn onbemand. We hebben op onze lange tocht één keer onze documenten moeten laten zien, en dat kwam omdat onze chauffeur een ongelukkig inhaalmanoeuvre had gedaan. De politie doet zelfs opnieuw snelheidscontroles, de eerste keer dat ik dat meemaak sinds de start van de oorlog.

In Oekraïne is de schijnbare normaliteit natuurlijk verre van normaal. Ieder moment kan die normaliteit worden verbroken door een inslaande Russische raket of drone. Maar wie daar voortdurend aan denkt, wordt gek. Zeker nu de oorlog al anderhalf jaar duurt en een eind nog helemaal niet in zicht is. Het lijkt alsof de Oekraïners hun angstreflex massaal hebben uitgeschakeld om verder te kunnen gaan met hun leven. Er is geregeld luchtalarm dat wordt aangekondigd met luide sirenes in heel de stad. Maar niemand reageert er nog op. Als ik aan de receptie in het hotel vraag waar de schuilkelder is, kijken ze me soms meewarig aan alsof ik van Mars kom.

Hoe dichter je komt bij de actieve frontlinie in het oosten en zuiden, hoe meer de oorlog tastbaar wordt. Vooral een 10 tot 20 kilometer brede strook langs die frontlinie leeft in een andere wereld. Daar zie je de gevolgen van de oorlog. Het verkeer op de routes naar die bestemmingen, wordt alsmaar minder hoe dichter je komt. In die plaatsen leven de mensen in het bereik van de Russische artillerie en zijn er dagelijks beschietingen. Hier heeft een luchtalarm geen zin want de tijd tussen het afschieten van de granaat en de inslag is te kort. 

Toch is er zelfs in Nikopol, op 5 kilometer van Russisch bezet gebied, dat vreemde gevoel van normaliteit, ook al zijn er daar bijna dagelijks beschietingen. Aan de oever van het leeggelopen Kachovkastuwmeer zijn bijna alle huizen kapotgeschoten. 24 uur voor mijn bezoek is er nog een man zwaargewond geraakt bij een Russische aanval op een supermarkt.

Bekijk video

Maar 500 meter van de oever wandelen mensen rustig over straat. Een jong verliefd koppeltje omhelst elkaar. Mensen zitten op een bankje te wachten op de bus, de tijdelijke betonnen bunker aan de halte blijft leeg. "We hebben leren omgaan met de beschietingen," zegt een oudere vrouw op het bankje. "We proberen bij de eerste ontploffing de afstand in te schatten. Als het meer is dan vijf kilometer, gaan we gewoon verder met ons leven. Als het dichterbij is, gaan we schuilen. En dat gebeurt bijna iedere dag."

Na anderhalf jaar is in de Oekraïense samenleving het besef doorgedrongen dat deze oorlog niet snel voorbij zal zijn. En dat je dus verder moet met je leven. De vastberadenheid is nog altijd groot, zo mogelijk nog groter nu de verliezen oplopen. 86 procent van de Oekraïners heeft volgens Petro Boerkovski van het fonds "Democratisch initiatief" wel iemand in zijn naaste familie of vriendengroep die gedood of gewond is in de oorlog. Hij was zelf verbaasd door dat hoge cijfer in de laatste opiniepeiling die zijn fonds had uitgevoerd in september.

De zware verliezen in de oorlog zijn intussen doorgedrongen in bijna alle Oekraïense families. Maar dat is geen reden om dan maar een compromis te sluiten met de Russen, benadrukt Boerkovski. Juist omdat de prijs zo hoog is opgelopen, willen de Oekraïners doorgaan tot de overwinning. 90 procent heeft er vertrouwen in dat het Oekraïense leger uiteindelijk de Russen zal verslaan.

Als ik hem vraag of er een onderscheid is tussen de regio’s, vertelt hij me dat ze in zijn cijfers zien dat de regio’s in het oosten, waar de gevechten tot nu toe het hevigst zijn geweest, nog minder een onderhandelde oplossing willen met Rusland dan de regio’s verder weg van het strijdtoneel. De mensen in die regio’s hebben aan den lijve ondervonden wat Rusland hen kan aandoen. De meeste mensen willen daar zelfs dat Rusland uiteenvalt. Dat is des te opmerkelijker omdat die regio’s in het oosten bekend stonden als de meest pro-Russische. Rusland is ze met zijn invasie helemaal kwijtgespeeld.

Dat de prijs hoog is voor de Oekraïners om weerstand te bieden aan de Russische invasie, zie je op de begraafplaatsen. In Charkiv kan je het einde nauwelijks zien van de rij graven met Oekraïense vlaggen. Het zijn volgens mijn lokale producer allemaal recente gesneuvelde militairen want toen zij de begraafplaats bezocht zes maanden geleden waren er op die plaats nog geen graven. 

Onderluitenant Aleksander Kravtsjenko, die mij het graf toont van zijn vriend en medesoldaat Anton Derbilov, geeft toe dat de dood van zijn strijdmakker een enorme klap was. Ik had Anton en Aleksander nog geïnterviewd in februari voor "Terzake". Begin april sneuvelde Anton aan het front in het oosten, in Kremina. Hij werd dodelijk getroffen door een Russische mortieraanval. 

Bekijk video

Als ik Aleksander vraag of Oekraïne een kans maakt om te winnen zegt hij zonder verpozen dat daar geen twijfel over is. Hoe sneller Oekraïne wapens krijgt van het Westen, hoe sneller volgens Aleksander die overwinning een feit zal zijn. Maar hij is ook realistisch. Staande tussen de eindeloze vlaggen van gesneuvelde soldaten zegt hij zonder verpinken dat er nog veel meer zullen bijkomen. Hijzelf heeft zich mentaal voorbereid op een oorlog die nog twee à drie jaar zal duren. Twee dagen na onze ontmoeting vertrekt hij terug naar het front, naar Bachmoet. Als we afscheid nemen, vraag ik me af of ik Aleksander nog ooit levend zal terugzien.

Ook de weduwe van Anton is vastberaden. "Na al die verliezen is het onmogelijk om niet te winnen," zegt Katerina in haar klein tweekamerappartement vol met tekeningen en schilderijen waar ze met Anton en haar drie dochters leefde. Beiden deelden een passie voor het maken van miniaturen die de Oekraïense geschiedenis uitbeeldden. Ze had grote angst toen Anton zich aanmeldde als vrijwilliger in de eerste uren van de Russische invasie maar ze besefte dat ze hem niet kon tegenhouden en ze aanvaardde zijn beslissing. "Alles wat ik kon doen, was hem steunen. Als ik tegenstand had geboden, was hij zonder steun van zijn familie gevallen," zegt ze als ik haar vraag of ze zijn beslissing begreep. 

Antons 17-jarige dochter Sofia begrijpt net zo goed wat haar vader heeft gedaan. "Hij vond het zijn plicht om iets terug te doen voor Oekraïne, dat het zijn lot was zijn land te helpen. Hij hield van ons en Oekraïne. Hij deed het om ons te beschermen." Anton was overigens geboren in Rusland en had Russisch als moedertaal.

Oekraïne wil nog altijd Rusland helemaal verdrijven uit de bezette gebieden, inclusief de Krim. Maar dat kan alleen met militaire middelen, want de Russische president Poetin geeft geen enkel signaal dat hij snel de strijdbijl wil neerleggen. Het in juni gestarte Oekraïense offensief was bedoeld om de Russische posities danig te verzwakken, onder meer door de landbrug tussen Rusland en de Krim langs de zee van Azov te doorbreken. Maar ondanks de vele westerse wapenleveringen, heeft Oekraïne voorlopig de hooggespannen verwachtingen niet kunnen waarmaken. De inkervingen in de Russische posities zijn maar met een vergrootglas te zien. Augustus was de maand met de minste verschuivingen in militaire posities sinds het begin van de oorlog in februari 2022, becijferde de New York Times.

Toch zit dat offensief op een paar specifieke plaatsen in een vrij dynamische fase. In Verbove, ten zuiden van Zapozizja, zouden de Oekraïense militairen voor de eerste keer door de driedubbele Russische defensielinie zijn gebroken. Tot nu toe had die zogenoemde Soerovikin-linie (naar de inmiddels in ongenade gevallen Russische opperbevelhebber van de operatie in Oekraïne) hen danig veel kopzorgen bezorgd. De Oekraïense bevelhebber voor het zuiden, generaal Tarnavski, voorspelt spoedig positief nieuws. De weg naar de zee van Azov ligt na Verbove zeker niet open, want de Russen hebben nog andere defensielinies uitgebouwd maar het is de vraag of die allemaal even sterk verdedigd worden. 

De zenuwen zijn wel gespannen aan dat zuidelijke front omdat alle ogen daar nu op gericht zijn. De Oekraïense legerleiding houdt journalisten liefst zoveel mogelijk weg. Mijn pogingen om toegang te krijgen draaiden uiteindelijk op niets uit alhoewel de wissel aan de top in het ministerie van Defensie daar ook een rol in kan hebben gespeeld. Maar ook andere collega’s klagen dat het moeilijk werken is aan het zuidelijk front. Een ploeg van het Duitse ZDF wachtte 5 dagen in Zaporizja voor ze enkele Leopard-tanks konden filmen.

Dat Oekraïne na drie maanden nog altijd wacht op een groot succes in het zuiden, kan de hulpbereidheid in het Westen wel beginnen te ondermijnen. Voorlopig blijft de bevolking in het Westen Oekraïne steunen, wijzen opiniepeilingen uit, maar die steun brokkelt af. Radicaal rechtse en radicaal linkse partijen spelen in op het gebrek aan resultaten om vragen te stellen bij de grote hulpstromen richting Oekraïne. Het land beseft dat het zonder die hulp Rusland onmogelijk zal kunnen verdrijven uit de bezette gebieden.

De militaire bestuurder van frontlijnstad Nikopol, Jevgen Jevtoesjenko, verbergt zijn bezorgdheid niet als ik hem op de man af vraag hoe lang deze oorlog nog zal duren. Hij volgt de activiteiten van pro-Russische politici en partijen in het Westen op de voet. "Mensen hebben de neiging om niet verder te kijken dan de korte termijn," antwoordt hij. "En als je dan populistische politici hebt die beloven dat je bord morgen voller zal liggen, hebben ze de neiging om in te gaan op dat aanbod. De politici zeggen er wel niet bij dat het bord op langere termijn leger zal zijn." Oekraïne heeft volgens hem een andere keuze gemaakt. Het bord is nu leger zodat het in de toekomst voller zal zijn. 

De Oekraïense samenleving is intussen nog niet helemaal platgeslagen door de oorlog. De maatschappelijke betrokkenheid die we ook zagen bij de twee Maidanopstanden blijft aanwezig. Sinds enkele weken betogen een paar honderd mensen in Odessa tegen plannen om een gerechtsgebouw te renoveren. Het geld moet naar het leger gaan, vinden de betogers. De strijd winnen is nu de grootste prioriteit. "Als je huis in brand staat, ga je niet renoveren, maar koop je een brandblusser," zegt Katerina Nasjevnikova, een burgeractiviste die via sociale media heeft opgeroepen voor de betogingen. 

Bekijk video

Minister van Defensie Reznikov moest opstappen na een aantal corruptieschandalen in zijn ministerie, ook al was hij cruciaal voor de contacten met het Westen voor militaire hulp. De quasi unanimiteit die er nog altijd is in Oekraïne over het einddoel, een overwinning op de Russen, betekent niet dat politieke discussies niet meer worden gevoerd. De Oekraïners hebben nog altijd een groot vertrouwen in president Zelenski als het nationale symbool van verzet, maar bijna 80 procent van de Oekraïners wil ook dat hij corruptie aanpakt, dat hij resultaten laat zien. Zelenski krijgt dus geen carte blanche van de Oekraïeners vanwege de oorlog.

Opiniepeiler Petro Boerkovski was zelf verbaasd dat 55 procent van de ondervraagden in een peiling in augustus zeiden dat de westerse militaire hulp afhankelijk moet zijn van de successen die de regering boekt in de strijd tegen de corruptie. En ze zeiden dat ondanks alle problemen die ze dagelijks meemaken, de voortdurende Russische dreiging, het trager dan verwacht lopende offensief. Voor Boerkovski toont het dat de Oekraïners niet bereid zijn hun principes op te geven, dat ze hun integriteit willen behouden. "Het toont aan dat de Oekraïners meer en meer Europeanen worden en dat ze het niet meer dan normaal vinden dat hun regering rekenschap moet afleggen en de rechtstaat moet respecteren," zegt hij met een brede glimlach.