Oorlog Oekraïne: keerpunt in de geschiedenis

Vandaag is een feest van vrede, maar de oorlog is dit jaar zeer dichtbij geweest: Oekraïne. Journalist Jan Balliauw maakte samen met collega's een keerpunt in de geschiedenis mee toen politie met scherp schoot op betogers op het Maidanplan in Kiev. Hij schreef een essay, een dagboek eigenlijk met uitleg over oorzaak en gevolg.

Het is kwart voor negen als ik in mijn kamer in Hotel Oekraïne telefoon krijg van collega Elisabeth Lannoo. Het loopt hier flink uit de hand, zegt ze me. Ik hoor aan de toon van haar stem dat het ernstig is. Ze was vanmorgen nog eens buiten op Maidan gaan kijken om voor de radio een live gesprek te doen. Zonder het goed en wel te beseffen, komt ze in een straatoorlog terecht.

Gisteravond waren we nog op stap geweest op Maidan. Het was een hallucinante tocht geworden door barricades met brandende autobanden die een gitzwarte rook verspreidden over het centrum van Kiev. Overal waren betogers straatstenen aan het uitbreken om de politie te bekogelen. Hier en daar werden ook Molotovcocktails klaargemaakt. De oproerpolitie stond op een goede honderd meter van het hoofdpodium maar leek geen aanstalten te maken om hun offensief dat enkele dagen daarvoor was begonnen, af te maken. Wat hen tegenhield, was me niet meteen duidelijk want ze hadden de vorige dagen verschillende barricades doorbroken, ondanks hevig verzet van de betogers.

De reportage die klankman-monteur Indra Moerloose en ik tot laat in de nacht hadden gemonteerd, wordt snel achterhaald door de gebeurtenissen. Ik hoor in mijn kamer even later duidelijke geweersalvo’s. Buiten in de gang kom ik cameraman Ludwig Schryvers tegen. Hij heeft al veel meegemaakt, maar ik zie meteen dat hij flink onder de indruk is. ‘Ik was even gaan wandelen om nog wat beelden te maken, en plots werd er rond mij geschoten,” zegt hij. De gevechten spelen zich af rond ons hotel, op de Institoetskaja straat. Naar buiten gaan is op dit moment te gevaarlijk, maar we hebben een goed zicht vanop onze kamers op de zevende verdieping. Ludwig zet de camera en het statief op het kleine balkon en begint te filmen (zie filmbeelden hierboven). Met de sterke zoomlens van de camera kan hij duidelijke beelden maken van schietende politieagenten. Die zijn zich duidelijk aan het terugtrekken. Het duurt niet lang of we zien betogers die proberen op te rukken, sommigen met een dun metalen schild, anderen zonder bescherming. Ze betalen een hoge prijs. Een voor een worden ze ongenadig neergemaaid. Elk schot dat we horen, lijkt raak te zijn. Hier zijn duidelijk scherpschutters aan het werk.

Indra is intussen begonnen aan de montage van de beelden die Ludwig maakt. Na een klein half uur zijn ze in Brussel op de redactie waar ze meteen aan het Eurovisie-netwerk worden aangeboden. Terwijl we zien dat enkele betogers onder aanhoudend geweervuur proberen hun neergeschoten collega’s de eerste zorgen toe te dienen, toont BBC World de beelden die we net hebben doorgestuurd. Ze zullen in geen tijd de hele wereld rondgaan en een ware schok veroorzaken. De brutaliteit van het politieoptreden tegen grotendeels ongewapende betogers, is niet meer te ontkennen.

De slachting van Maidan op die 20ste februari wordt een keerpunt in de Europese geschiedenis ook al beseft niemand dat op dat moment. Maar de domino’s beginnen snel te vallen na die dramatische dag.

President Janoekovitsj kiest onder druk van de gebeurtenissen voor overleg. Hij zit de volgende ochtend samen met de Franse, Duitse en Poolse ministers van buitenlandse zaken. Zij zijn in Kiev om te bemiddelen. De drie Europeanen kunnen Janoekovitsj overtuigen een akkoord te sluiten met de oppositie waarbij hij op termijn aftreedt. De drie politieke oppositieleiders voelen zich duidelijk ongemakkelijk in het bijzijn van Janoekovitsj. Maar ze beloven wel het akkoord te verdedigen op Maidan.

De confrontatie met de activisten is een koude douche voor de oppositieleiders. Een van de betogers, Volodimir Parasjoek, neemt de microfoon en geeft Janoekovitsj nog tot 10 uur de volgende ochtend om af te treden. Die oproep wordt door het plein enthousiast onthaald. Het akkoord tussen oppositie en president is na enkele uren begraven. Janoekovitsj vertrouwt het niet meer en besluit hals over kop te vluchten. Maidan neemt de macht over. De politie is nergens in Kiev nog te zien. Zelfs de alomtegenwoordige en corrupte verkeerspolitie is verdwenen. Zogenaamde zelfverdedigingseenheden van Maidan beschermen de voornaamste overheidsgebouwen. Dat alles zorgt niet voor vreugde onder de betogers. Maidan blijft heel de tijd in rouwstemming en neemt ingetogen afscheid van de doodgeschoten demonstranten.

Een herhaling van het scenario van de Oranjerevolutie van 2004 lijkt het meest voor de hand liggende scenario. Maar toen ging het in wezen om een interne politieke discussie in Oekraïne met geopolitieke gevolgen, dit keer gaat het over de geopolitieke keuze van Oekraïne met interne politieke gevolgen. Maidan was eind 2013 begonnen toen Janoekovitsj de ondertekening van het associatieverdrag met de EU opschortte. De betogers wilden in wezen dat Oekraïne koos voor Europa, en niet voor Rusland. De grijze zone die de ontbinding van de Sovjet-Unie achter liet, wordt nu de inzet van een strijd tussen Rusland en het Westen om invloedssferen.

Moskou lijkt die eerste dagen, net als in 2004, verrast door de gebeurtenissen in Kiev. Op het moment van de machtsomwenteling zit Poetin in Sotsji waar hij gastheer is voor de vele genodigden die de sluitingsceremonie bijwonen van de Olympische Winterspelen.

Toch duurt het niet lang voor duidelijk wordt dat Rusland het deze keer niet zo maar zal laten gebeuren. Poetin heeft er geen geheim van gemaakt dat een op het Westen gericht Oekraïne een rechtstreekse bedreiging vormt voor Rusland. Het zou niet lang duren voor Oekraïne ook lid zou worden van de NAVO waardoor het NAVO-grondgebied angstvallig dicht bij Moskou zou komen.

Daarom had Moskou zich ook zo sterk verzet tegen het associatieverdrag tussen Kiev en Brussel dat een bijzonder nauwe samenwerking tussen Oekraïne en de EU op het oog had.

Het Kremlin krijgt onverwachte hulp van de nieuwe machthebbers in Oekraïne. Twee dagen na de vlucht van Janoekovitsj keurt het parlement op een drafje een voorstel goed om het statuut van het Russisch als erkende regionale taal in te trekken zodat alleen het Oekraïens nog gebruikt mag worden in een officiële omgeving. Op Maidan hadden ultrarechtse en nationalistische groepen zoals Pravi Sektor (Rechtse Sector) een grote rol gespeeld. Het anti-Russisch sentiment was ook onder de doorsnee betogers snel gegroeid, ook al hadden velen van hen het Russisch als moedertaal meegekregen. Het was nu tijd om wraak te nemen op de Russischtalige kliek uit het oosten die onder Janoekovitsj de touwtjes in handen had.

Onder westerse druk spreekt interimvoorzitter Toertsjinov, die ook tijdelijk de functies van president waarneemt, zijn veto uit. Toch is het kwaad geschied. Het voorstel is de ideale munitie die Moskou nodig heeft om in gang te schieten. Op de Krim verlaten de best opgeleide eenheden van de Zwarte Zee vloot hun basis en brengen alle belangrijke gebouwen onder hun controle. Er komt een anti-Kiev regering die meteen duidelijk maakt dat de Krim met Oekraïne niets meer te maken heeft. De Oekraïense militairen blijven in hun kazernes. Kiev beseft dat het door de chaos van de omwenteling onmogelijk een confrontatie met Rusland aankan. Ik bezoek de Krim enkele dagen daarna. Het is me meteen duidelijk dat Kiev het schiereiland kwijt is. De anti-Oekraïne stemming is enorm. Iedereen die toch nog Kiev steunt, krijgt het moeilijk. Rondlopen met een Oekraïense vlag levert gegarandeerd problemen op. Iemand in Sevastopol vertelt me dat ze met haar (pro-Oekraïense) vrienden op de bus niet meer luid durft te praten over de politieke toestand.

Intussen beginnen de Russische media aan een ware propagandaoorlog tegen Kiev waarbij zware begrippen als fascisme en junta niet worden geschuwd. Het feit dat de hele machtswissel is gebeurd zonder de grondwet te volgen (Janoekovitsk is wel door een ruime meerderheid in het parlement afgezet maar de grondwettelijke procedure daarvoor is niet gevolgd) wordt door Moskou sterk in de verf gezet. Rusland brengt nu zijn doctrine in de praktijk dat het de Russen in het ‘nabije buitenland’ zal beschermen. Het goedgekeurde wetsvoorstel over het statuut van het Russisch gebruikt Moskou als bewijs dat de etnische Russen (zoals op de Krim) en de Russischsprekende Oekraïners (in het oosten en zuiden) bedreigd worden.

Drie weken later wordt de Krim opgenomen in de Russische Federatie na een betwist referendum. Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog lijft een Europees land met militaire middelen grondgebied in van een buurland. Nu is het Westen overdonderd door de snelheid van het Russische optreden. Zonder een voet te verzetten, reis ik door drie landen op een dag. De ochtend na het referendum is de Krim nog Oekraïens, maar al snel roept het schiereiland zijn onafhankelijkheid uit waarna de Russische Federatie het nieuwe onafhankelijke land opneemt als een nieuwe lidstaat. De obligate veroordelingen van het Westen en een eerste reeks zachte sancties maken weinig indruk op Poetin, die glorieert. Zijn populariteit stijgt naar ongekende hoogten. Voor de meeste Russen is hij de man die een historische fout eindelijk heeft rechtgezet en daadwerkelijk opkomt voor de rechten van de Russischtaligen. De Russen voelen zich voor het eerst sinds de val van de Sovjet-Unie weer een grootmacht waarmee rekening gehouden moet worden. Het geeft hen een goed gevoel na de langdurige vernederingen die ze moesten slikken tijdens de moeilijke jaren negentig.

Moskou wil het daar niet bij laten. Het begrip ‘Novo-Rossija’ wordt door het Kremlin gelanceerd, het begrip probeert de oostelijke en zuidelijke provincies van Oekraïne, waar Russisch de moedertaal is, te verenigen. In maart ga ik voor de eerste keer naar Donetsk. Een pro-Russische betoging van enkele duizenden trekt vanop het Leninplein naar het provinciehuis. Rond het grote gebouw staan enkele rijen oproerpolitie.

Pro-Russische betogers hebben het gebouw al bezet begin maart maar werden na enkele dagen verdreven. De betogers roepen en tieren, maar ze zijn duidelijk niet met voldoende mensen om door het kordon te breken. Ik vertrek in de pas vernieuwde, en veel te grote, luchthaven van Donetsk met een benauwd gevoel. De emoties op straat waren hoog opgelopen, zeker als de betogers zagen dat we uit het Westen kwamen. De nieuwe regering in Kiev leek de situatie in de stad nauwelijks te controleren. De Kiev-gezinde gouverneur van de provincie moest werken in een gebouw dat voortdurend door een dik kordon van politieagenten moest worden beschermd.

Op 6 april wordt het kordon wel doorbroken en roepen de separatisten de Volksrepubliek Donetsk uit. In de provincie Loegansk gebeurt even later hetzelfde. Al snel komen er raids op politiegebouwen, stadhuizen en de gebouwen van de SBOE, de Oekraïense veiligheidsdienst. Bij de verovering van die gebouwen in Slavjansk is duidelijk te zien dat de actie wordt uitgevoerd door goed getrainde professionele soldaten. Ze zijn gemaskerd en hebben geen insignes, net zoals op de Krim. Ook nu weer ontkent Rusland iedere betrokkenheid, maar het leidt geen twijfel dat de jonge Volksrepubliek onmogelijk over dergelijke goed uitgeruste militairen kan beschikken. Kiev kondigt een anti-terreuroperatie aan maar die komt traag op gang. De Oekraïense militairen willen niet vechten en maken een paar keer rechtsomkeer als een woedende menigte hun weg blokkeert.

De nieuwe volksrepublieken houden op 11 mei referenda die, zoals verwacht, de onafhankelijkheid goedkeuren: 89 % in Donetsk, 96 % in Loegansk. Vreemd genoeg had Moskou gevraagd om die referenda niet te houden. Rusland probeerde zo een nieuwe golf van westerse sancties tegen te houden. En onafhankelijkheid van Donetsk en Loegansk was ook niet meteen een prioriteit voor het Kremlin dat al een hoge factuur moest betalen voor de inlijving van de Krim. Een stoorzender in Oekraïne was al meer dan voldoende.

Op 6 april wordt het kordon wel doorbroken en roepen de separatisten de Volksrepubliek Donetsk uit. In de provincie Loegansk gebeurt even later hetzelfde. Al snel komen er raids op politiegebouwen, stadhuizen en de gebouwen van de SBOE, de Oekraïense veiligheidsdienst.

Bij de verovering van die gebouwen in Slavjansk is duidelijk te zien dat de actie wordt uitgevoerd door goed getrainde professionele soldaten. Ze zijn gemaskerd en hebben geen insignes, net zoals op de Krim. Ook nu weer ontkent Rusland iedere betrokkenheid, maar het leidt geen twijfel dat de jonge Volksrepubliek onmogelijk over dergelijke goed uitgeruste militairen kan beschikken. Kiev kondigt een anti-terreuroperatie aan maar die komt traag op gang. De Oekraïense militairen willen niet vechten en maken een paar keer rechtsomkeer als een woedende menigte hun weg blokkeert.

De nieuwe volksrepublieken houden op 11 mei referenda die, zoals verwacht, de onafhankelijkheid goedkeuren: 89 % in Donetsk, 96 % in Loegansk. Vreemd genoeg had Moskou gevraagd om die referenda niet te houden. Rusland probeerde zo een nieuwe golf van westerse sancties tegen te houden. En onafhankelijkheid van Donetsk en Loegansk was ook niet meteen een prioriteit voor het Kremlin dat al een hoge factuur moest betalen voor de inlijving van de Krim. Een stoorzender in Oekraïne was al meer dan voldoende.

Op 24 mei land ik opnieuw in Donetsk. De veel te grote luchthaven is nu bijna helemaal leeg. Alleen wie echt moet, komt nog naar de stad. De volgende dag wordt in Oekraïne gestemd voor een nieuwe president. Maar de stembureau’s in Donetsk blijven dicht. Kiev is ook hier intussen alle macht kwijt.

We trekken naar Volnovacha, 60 kilometer van Donetsk, waar wel wordt gestemd. Onderweg passeren we de ‘frontlinie’ met checkpoints van de separatisten aan de ene kant en het leger aan de andere kant. Er staat niet meteen een rij als het stembureau opengaat. Het duurt enige tijd voor de eerste kiezer opdaagt. De opkomst in de plaatsen in de regio Donetsk waar stembureaus wel opengaan, is zeer laag, dit in tegenstelling tot de regio’s in het centrum en het westen waar wel veel kiezers kun stem uitbrengen. Petro Porosjenko wordt al in de eerste ronde verkozen tot president.

Porosjenko wordt verkozen met een duidelijke hervormingsagenda maar de separatisten in het oosten willen hem geen kans geven om die rustig uit te werken. De ochtend na de verkiezingen nemen ze de luchthaven van Donetsk in. Deze keer komt het Oekraïense leger wel in actie. Boven de stad is het geluid te horen van gevechtsvliegtuigen. Zij bombarderen de separatistische stellingen op de luchthaven en het leger kan even later de luchthaven heroveren. Het zijn de eerste zware gevechten van het conflict.

De volgende ochtend zie ik in het mortuarium van Donetsk de gevolgen. Tientallen zwaar verminkte lijken van separatistische strijders liggen opeengestapeld. Het conflict in het oosten is een nieuwe fase ingetreden en begint meer en meer te lijken op een echte burgeroorlog, ook al wil Kiev het zo niet noemen.

De weken na de zware confrontatie in Donetsk is het niet echt duidelijk welke kant de gevechten opgaan. Er is even hoop op een diplomatieke oplossing als de nieuwe Oekraïense president Porosjenko zijn Russische collega Poetin kort ontmoet tijdens de viering van de 70ste verjaardag van de landing in Normandië. De Franse president Hollande en de Duitse bondskanselier Merkel spelen bemiddelaar en zo ontstaat het “overleg in Normandië-formaat”.

Porosjenko lijkt te gokken op twee paarden. Hij kondigt in juni een vredesplan af met een unilateraal staakt-het-vuren, maar daarna begint het Oekraïense leger aan een groot offensief. Grote delen van het grondgebied dat de separatisten controleerden, worden heroverd, onder meer Slavjansk. Oud FSB-agent en Russisch staatsburger Igor Girkin, beter bekend onder zijn oorlogsnaam Strelkov, kan zich nog net terugtrekken uit de stad. Hij is de minister van defensie van de zogenaamde volksrepubliek Donetsk.

Ook de feitelijke leider is een Rus, Aleksandr Borodaj, een goede vriend van Girkin. Zij zullen in augustus plaats moeten ruimen voor lokale leiders, om zo de legitimiteit van de volksrepublieken te versterken.

Terwijl de separatisten meer en meer grondgebied verliezen, slagen ze er wel in af en toe een “succes” te boeken. Zo wordt hun luchtafweer doeltreffender. Verschillende Oekraïense gevechtsvliegtuigen worden neergehaald. De separatisten krijgen daarbij zo goed als zeker hulp uit Rusland. Want zowel het materieel als de technische kennis ontbreekt in hun middens voor dit soort acties.

Op 17 juli denkt Girkin dat het weer raak is. Hij plaats een bericht op VKontakte, de Russische Facebook, dat zijn strijders weer een Oekraïens militair vliegtuig hebben neergehaald. Maar de eerste separatisten op de plek van de ramp, vinden geen militairen, maar gewone burgers die soms met stoel en al uit de lucht lijken te zijn gevallen.

Het bericht van Girkin wordt meteen verwijderd van VKontakte. Boven het oosten Oekraïne is in de late namiddag vlucht MH17, een Maleisische Boeing 777, van de radarschermen verdwenen. Al vlug wordt duidelijk dat het vliegtuig is neergeschoten op grote hoogte, iets wat alleen maar kan door geavanceerde luchtafweer of een gevechtsvliegtuig. Op internet duiken foto’s op van een Russisch ‘Boek’ luchtafweer systeem dat in het oosten van Oekraïne is gezien op de dag van de ramp.

De ramp wordt de inzet van een gigantische propagandastrijd. De meeste aanwijzingen leiden naar de separatisten die, vermoedelijk per vergissing, een ‘Boek’-raket hebben afgevuurd op de Maleisische Boeing. Dat is ook de versie waar de westerse politici van uit gaan. Maar in Rusland wordt meteen in de richting van het Oekraïense leger gewezen. Een gevechtsvliegtuig zou in de buurt van de Boeing zijn geweest en die hebben neergeschoten, ook al stemmen de impactgaten op de overblijfselen van MH17 niet overeen met een aanval van een gevechtsvliegtuig (vooral de voorkant is getroffen, terwijl een gevechtsvliegtuig normaal gezien langs achter aanvalt).

In het Kremlin zorgt MH17 niet voor een koerswijziging. Poetin legt de schuld indirect bij Kiev, omdat de ramp is gebeurd in het Oekraïense luchtruim. Voor de Duitse bondskanselier Merkel is de maat vol. Zij heeft tot dan toe geprobeerd een dialoog gaande te houden met Poetin. Maar na MH17 zegt ze hem vlakaf dat hij haar alleen maar moet bellen als hij met een voorstel komt dat hij ook bereid is uit te voeren en na te leven.

De Europese Unie, meteen gevolgd door de Verenigde Staten, neemt op geen tijd scherpe sancties aan tegen Rusland. Zo wordt de toegang tot de westerse kapitaalmarkten voor Rusland aan banden gelegd. Het conflict tussen Rusland en het Westen escaleert naar een sinds het einde van de Koude Oorlog nooit geziene confrontatie.

Midden augustus lijkt het nog een kwestie van dagen voor zowel Donetsk als Loegansk ingenomen worden door het Oekraïense leger. De omsingeling van beide steden is bijna rond. Op 19 augustus worden de separatisten verdreven uit het strategisch gelegen Ilovaisk. Vooral vrijwilligers bataljons zorgen hiervoor. Maar de separatisten lanceren een tegenoffensief en na enkele dagen worden de Kiev gezinde eenheden omsingeld en ze lijden grote verliezen. Een vrijwilliger van het Dnipro-bataljon vertelt me later dat de wijze van vechten plots veranderde, ze kregen plots af te rekenen met zeer professioneel uitgevoerde, gecoördineerde aanvallen.

Het is voor iedereen duidelijk dat Rusland besloten heeft tussen te komen en de Volksrepublieken te redden van de ondergang. Ik zie eind augustus aan de Russische kant van de grensstreek grote militaire konvooien. Verschillende voertuigen hebben geen nummerplaat, net zoals op de Krim. De militairen dragen geen insignes. Ook in het oosten van Oekraïne worden de konvooien opgemerkt. In geen tijd worden de Oekraïense eenheden teruggeslagen. Een grote strook langs de grens met Rusland, tot aan de zee van Azov wordt veroverd door de separatisten. Zelfs Marioepol staat op vallen.

Aan de grenspost in het Russische Donetsk vertelt het hoofd van de OVSE missie die het grensverkeer daar controleert, dat voor het eerst weer veel vluchtelingen terugkeren naar Oekraïne. Hij heeft geen Russische militaire konvooien gezien, vertelt hij me nog, maar voegt er wel meteen aan toe dat zijn mandaat zich beperkt tot de grenspost. De grensstreek is heel poreus. Oekraïne en Rusland hebben na de ontbinding van de Sovjet-Unie nooit werk gemaakt van een afsluiting van de grens want daar was geen nood aan.

Ik lees tijdens mijn verblijf in het zuiden van Rusland een zeer ophelderend interview in Novie Vremeni (Nieuwe Tijden) met de goed geïnformeerde politicus Vladimir Loekin, ooit ambassadeur geweest in de VS. Hij was in februari door Poetin nog als zijn gezant naar Oekraïne gestuurd. Moskou wil het oosten van Oekraïne niet annexeren zoals de Krim want dan zou het de rest van het land verkiezen, legt hij uit. Rusland wil wel duidelijk maken aan Kiev dat het conflict niet te winnen is met militaire middelen. Telkens als Oekraïne de inzet verhoogt, doet Rusland hetzelfde, niet meer, niet minder, zegt hij in het interview. Hij geeft daarmee onrechtstreeks toe dat Rusland inderdaad militair tussenbeide is gekomen in het oosten. Het was geen grootscheepse invasie, maar net voldoende om de balans weer in het voordeel van de separatisten te laten doorslaan.

Ook Kiev ziet in dat het deze confrontatie niet kan winnen met militaire middelen. In Minsk wordt begin september een bestand overeen gekomen. De gevechten nemen af maar stoppen niet. Vooral rond de luchthaven van Donetsk wordt even hard gevochten als voor het bestand.

Op 26 oktober gaan de Oekraïners opnieuw naar de stembus, deze keer om een nieuw parlement te kiezen. President Porosjenko hoopt dat hij een duidelijk mandaat krijgt voor diepgaande hervormingen en de bestrijding van de alomtegenwoordige corruptie. En dat is broodnodig. Als ik met kiezers praat in een klein dorpje langs de Dnjepr, zeggen die bijna allemaal dat ze hopen dat de nieuwe regering eindelijk het land begint te hervormen zodat de economie zich kan beginnen te ontwikkelen. Oekraïne is het op een na armste land van Europa, alleen Moldavië doet nog slechter.

De kiezers zeggen me ook zonder uitzondering dat ze hopen dat de oorlog in het oosten snel eindigt. Maar de gevechten daar gaan gewoon door, ondanks het bestand. Als ik enkele dagen voor de verkiezingen in Donetsk ben, hoor ik geregeld het distinctieve geluid van het afvuren van Grad-raketten, een soort verbeterde versie van het Stalinorgel. De luchthaven, pas vernieuwd voor het EK voetbal in 2012, is intussen totaal verwoest. De ooit zo bruisende stad is helemaal stilgevallen. Restaurants, bars en de beruchte nachtclubs van Donetsk zijn bijna allemaal dicht. Er is een uitgaansverbod dat om 23 uur ingaat.

De rit van Donetsk naar Loegansk lijkt op een tocht naar de hel. In Donetsk gaat het leven ondanks alles, toch nog min of meer zijn gewone gang. Maar hoe verder je van Donetsk komt, hoe erger het wordt. Het onkruid is hoog opgeschoten, wegen zijn in slechte staat, de fabrieken op de weg staan bijna allemaal stil bij gebrek aan stroom. Hier en daar zijn de gevolgen van zware gevechten te zien. In Loegansk zijn soms hele wijken met de grond gelijk gemaakt. De inwoners hebben weken moeten doorbrengen in kelders, zonder licht, zonder stromend water. Op het moment dat ik de stad bezoek, laat de eerste winterkoude zich voelen, maar de stadsverwarming werkt nog niet. Kiev heeft de betaling van pensioenen opgeschort en de Volksrepubliek heeft geen geld om die uit te betalen.

De verkiezingen in Oekraïne gaan helemaal voorbij aan de opstandige provincies in het oosten. “Het is een zaak van een buurland waar wij niets mee te maken hebben,” zegt de eerste vicepremier me in het zwaar gebarricadeerde provinciegebouw in Loegansk. De afwezigheid van vele kiezers in Donetsk en Loegansk tijdens de parlementsverkiezingen in Oekraïne, en de lage opkomst in de Russischtalige zuidoostelijke regio’s waar wel werd gestemd, leidt tot een nieuw parlement in Kiev waar hun stem nauwelijks nog aan bod komt. Het Oppositieblok, met een aantal politici van de niet deelnemende Partij van de Regio’s van Janoekovitsj, haalt nog geen 10 procent. Porosjenko krijgt zijn gevraagd mandaat voor hervormingen. De partij van premier Jatsenjoek haalt bij de nationale lijsten procentueel het meeste aantal stemmen maar Porosjenko verovert de meeste zetels omdat zijn kandidaten het beter doen in de meerderheidsdistricten.

Na een maand onderhandelen vormen alle partijen, buiten het Oppositieblok, een prowesterse regeringscoalitie. Het lidmaatschap van de NAVO staat in het regeerakkoord vermeld als een prioriteit, ook al moet daarvoor de grondwet worden aangepast. 3 buitenlanders worden op belangrijke ministeries gezet (financiën, gezondheidszorg en economie) in een poging de corruptie uit te roeien.

Nu, 1 jaar na het begin van de opstand op Maidan, zit Europa met een sinds de Koude Oorlog niet meer gekende confrontatie op het continent. Iedere Europese burger wordt er door geraakt. Het spel van sancties, tegenmaatregelen en instabiliteit heeft de al zwakke Europese economie pijn gedaan. Rusland staat voor een diepe recessie. Nog altijd bestaat het gevaar op verdere escalatie. Rusland deelt geregeld speldenprikken uit aan de NAVO door gevechtsvliegtuigen en bommenwerpers langs het NAVO-luchtruim te laten vliegen. Het aantal onderscheppingen stond eind november al op 400, 50% meer dan vorig jaar.

Rusland is Oekraïne de facto kwijtgespeeld. Via de oostelijke provincies Donetsk en Loegansk heeft het nog een vinger in de pap, maar voor de grote meerderheid van de Oekraïners is Rusland nu de grootste vijand. De Oekraïense regering is begonnen met de bouw van een soort ijzeren gordijn langs dat stuk van de grens met Rusland dat nog onder Oekraïense controle staat. Het land heeft intussen ook het associatieverdrag met de EU getekend waar de hele crisis is door begonnen. Moskou heeft dat niet kunnen tegenhouden.

Oekraïne heeft een hoge prijs betaald. Er zijn al bijna 5000 doden gevallen in het oosten. De economie zal dit jaar met 7 procent achteruit gaan. De waarde van de munt, de grivna, is sterk gedaald. Voor een euro moet nu bijna dubbel zoveel worden betaald als begin dit jaar. De al arme Oekraïners zijn nog armer geworden. Sinds de val van de Sovjet-Unie zijn ze er ongeveer 20 procent op achteruit gegaan. En 2015 ziet er niet meteen beter uit. Het land balanceert op de rand van het faillissement als het niet snel financiële steun van het IMF krijgt. Intussen wordt het defensiebudget zwaar opgetrokken, tot 5 procent van het BNP, en komt er opnieuw een dienstplicht.

De nieuwe regering zal snel werk moeten maken van tastbare hervormingen, anders zou het geduld van de Oekraïners wel eens te veel op de proef gesteld kunnen worden. In Vinnitsa, waar het Rosjen-chocoladeconcern van Porosjenko een grote fabriek heeft, werd begin december al het plaatselijke provinciehuis bestormd door aanhangers van Svoboda, de nationalistische partij die begin dit jaar deel uitmaakte van de Maidan-coalitie tegen Janoekovitsj.

De betogers riepen slogans tegen Porosjenko en konden het gebouw even bezetten. Het leek sterk op de toestanden in het oosten van Oekraïne na de val van Janoekovitsj. Ik hoor de laatste maanden tijdens conversaties in Oekraïne herhaaldelijk de vrees opduiken voor een derde Maidan, maar deze keer gericht tegen Porosjenko en Jatsenjoek. Het is duidelijk dat het land een nieuwe omwenteling onmogelijk kan overleven.

De Europese Unie heeft in Oekraïne ook geen al te beste beurt gemaakt. De EU heeft de impact van het associatieverdrag met Rusland verkeerd ingeschat.

De crisis had in een beginstadium misschien bezworen kunnen worden door Moskou te betrekken bij de onderhandelingen. Maar Brussel zei voortdurend dat het alleen een zaak was tussen de EU en Oekraïne. Toen duizenden pro-EU betogers maanden aan een stuk de winterkoude trotseerden op Maidan, waren de EU-leiders zelf in Kiev nauwelijks te zien. Javier Solana speelde als buitenlandvertegenwoordiger van de EU een belangrijke rol als bemiddelaar tijdens de Oranjerevolutie van 2004, zijn opvolgster Catherine Ashton niet. Ze was drie keer kort in Kiev in de drie maanden dat de opstand op Maidan heeft geduurd.

De EU wist ook niet goed hoe het om moest gaan met Rusland en zijn hybride oorlogsvoering (waarbij het gebruik van traditionele militaire middelen wordt gecombineerd met onconventionele middelen, zoals cyberaanvallen, propaganda, geheime acties, enz.) Het beleid werd grotendeels ad hoc ontwikkeld. Rusland was voor de EU de laatste jaren ook geen grote prioriteit geweest. In de nieuwe EEAS, het ministerie van buitenlandse zaken van de EU, heeft het land zelfs geen aparte dienst gekregen. Het zit samen met tientallen andere landen in de afdeling Europa en Centraal-Azië.

De laatste weken is er weer een straaltje hoop voor het conflict in Oekraïne. Sinds begin deze maand zwijgen de wapens daadwerkelijk in het oosten en vallen er nauwelijks nog doden. De toon van Moskou is afgezwakt, vermoedelijk onder druk van de economische crisis in Rusland.

Het “Novo-Rossija” project is door het Kremlin begraven, de mensen die er zich mee bezig hielden in de presidentiële staf zijn op andere taken gezet. De Volksrepublieken moeten nu voor Moskou deel blijven uitmaken van Oekraïne, maar dan wel in een nieuwe federale structuur met een grote autonomie.

De nieuwe regering in Kiev lijkt te beseffen dat Oekraïne momenteel een langdurige confrontatie economisch niet aan kan, zeker als het er vrijwel alleen voorstaat. Voor het eerst in maanden lijkt een oplossing voor het conflict niet totaal onmogelijk, maar het zal van alle betrokken leiders grote inspanningen vragen voor het zover is. En de kleinste vonk is voldoende om de lont van het kruitvat weer aan te steken.

Jan Balliauw is buitenlandverslaggever bij VRT-nieuws en volgde dit jaar de gebeurtenissen in en rond Oekraïne op de voet.