Nepkandidaten en intimidatie van kiezers:

Vanavond weten we wie de nieuwe president van Rusland wordt en dat is Vladimir Poetin. Jan Balliauw is Ruslandkenner voor VRT NWS. Hij fileert de Russische stembusgang, die allesbehalve vrij is. 

Hoe anders was het 6 jaar geleden. Voor de presidentsverkiezingen in 2018 en de daaropvolgende wereldkampioenschappen voetbal bracht ik de eerste helft van dat jaar voor bijna de helft van de tijd in Rusland door. De speelsteden van het WK werden overspoeld door buitenlanders. Er waren ook veel voetbalsupporters uit het Westen. De “droezjba narodov”, de vriendschap tussen de volkeren, werd meermaals bezongen na de nodige alcoholconsumptie.

Niet alles was koek en ei in 2018 tussen Rusland en het Westen, verre van. De annexatie van de Krim, het neerschieten van vlucht MH17, de (heimelijke) steun aan de separatisten in Oost-Oekraïne hadden de onderlinge politieke verhoudingen op scherp gezet. Maar onderlinge menselijke contacten werden daar nog niet echt door bezwaard. Je geraakte ook nog zonder veel problemen in Rusland met dagelijkse vluchten tussen Brussel en Moskou.

Ik ging er zes jaar geleden nog van uit dat voor Poetin en mezelf 2024 ons laatste actieve jaar zou zijn. Poetin was in principe niet meer herkiesbaar in 2024, voor mij stopt mijn carrière eind dit jaar, als ik 65 jaar word. Poetin heeft inmiddels de grondwet laten wijzigen, zodat hij dit weekend opnieuw voor twee keer zes jaar verkozen kan worden. Hij kan in principe aanblijven tot 2036. Hij zal dan 83 jaar oud zijn. Dat lijkt oud, maar dat is nog altijd jonger dan 86 jaar, dat is de leeftijd waarop zijn Amerikaanse collega Biden het Witte Huis pas definitief wil verlaten.

We zitten intussen met een grootschalige oorlog in Oekraïne die Rusland in strijd met de internationale normen is begonnen. Het vliegverkeer tussen het Westen en Rusland is opgeschort. Om naar het land te vliegen moet je enorme omwegen maken.

De verkiezingen van dit weekend, waarvan ik dacht dat het een soort afsluitend hoogtepunt van mijn carrière ging worden, moet ik noodgedwongen vanuit Brussel volgen. De accreditatieaanvragen van de VRT liggen nog altijd bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken in Moskou.

“Er is nog geen beslissing genomen”, krijgen we te horen vanuit Moskou. De meeste westerse landen hebben van Rusland het label “onvriendelijke landen” gekregen, ook België, wat meteen verklaart waarom onze accreditatieaanvragen blijven liggen op een of ander bureau in Moskou, vermoedelijk in een gebouw van de inlichtingendienst FSB.

Van de “droezjba narodov” is niet veel meer over. Tussen Rusland en de landen van het Westen is er vijandschap, en al helemaal met Oekraïne. Bijna alle Oekraïners hebben sinds de Russische invasie een bloedhekel aan de Russen. Die waren al niet populair na hun acties tegen Oekraïne na de Maidanomwenteling in 2014, maar de invasie heeft het laatste greintje begrip weggenomen dat er nog was bij sommige Oekraïners, vooral zij die in het zuiden en oosten woonden en het Russisch als moedertaal hebben. De onderlinge menselijke relaties worden er zwaar door geraakt.

Verschillende Oekraïners met familieleden in Rusland vertelden me dat ze met elkaar gewoon niet meer kunnen praten, tenzij over ongevaarlijke zaken zoals het weer en de gezondheid. In deze sfeer van vijandigheid en oorlog gaan de Russen een nieuwe president kiezen. "Fout", reageerde een Russische vriend: "We kiezen niet, we stemmen."

Er is inderdaad geen keuze dit weekend. Er zijn wel een aantal nepkandidaten die het zogezegd opnemen tegen Poetin. Maar die maken deel uit van de systeemoppositie, partijen zoals de Communistische Partij en Rechtvaardig Rusland, die het Kremlin nooit een strobreed in de weg leggen. Geen enkele kandidaat op het stembiljet heeft zich uitgesproken tegen de Russische invasie van Oekraïne.

Lees ook: "Russische Paris Hilton" stelt zich kandidaat voor presidentsverkiezingen

In 2018 had je nog de illusie dat er min of meer verkiezingen waren. IT-girl en mediapersoon Ksenia Sobtsjak vertolkte de liberale stem, maar Poetin was volgens de geruchten haar peetoom. Ze was de dochter van de burgemeester van Sint-Petersburg waar Poetin een aantal jaar voor heeft gewerkt. Ze deed er alles aan om te proberen de argwaan weg te halen dat ze een opdracht van het Kremlin uitvoerde, maar dat lukte niet echt. Zij moest de liberale stemmen wegkapen, de critici van Poetin een uitlaatklep geven. En het Kremlin kon zo eenvoudiger pretenderen dat er een keuze was. 

Deze keer wou het Kremlin blijkbaar dezelfde weg opgaan met Boris Nadezjdin, een wat schimmige figuur die ooit nog had samengewerkt met de vermoorde liberale politicus Boris Nemtsov. Maar Nadezjdin sprak zich vermoedelijk iets te scherp uit tegen de oorlog in Oekraïne en toen zich lange rijen vormden van mensen die de registratie van zijn kandidatuur wilden steunen, trok het Kremlin de stekker uit zijn kandidatuur.

Hij had zogezegd te veel foutieve handtekeningen ingeleverd en kwam daarmee niet aan de vereiste 100.000. Deze stemming is daarmee ontdaan van iedere spanning. Poetin wordt opnieuw verkozen voor een periode van zes jaar. Toch is deze stemming niet zonder belang. Poetin is geen tsaar, Rusland in de 21e eeuw is niet het Rusland van de 19e eeuw. Op geregelde tijdstippen moet de bevolking het vertrouwen in de heerser bevestigen, zodat die daarmee zijn macht kan legitimeren.

De Russische president en zijn adviseurs houden daarom de stemming onder de bevolking nauw in de gaten via interne peilingen. En dat heeft invloed op het beleid van het Kremlin. De mobilisering van 300.000 Russen in 2022 veroorzaakte meteen een daling van de populariteit van Poetin. Het is dan ook bij een eenmalige maatregel gebleven.

Vanwege de peilingen doet Poetin er alles aan om de oorlog zo ver mogelijk weg te houden van de bevolking. Rusland kan teren op aanzienlijke reserves en ook de inkomsten van olie en gas blijven binnenstromen, zodat het Kremlin vrijgevig kan zijn. Maar dat geld wordt niet geïnvesteerd in projecten die de economische ontwikkeling van Rusland op de lange termijn moeten veilig stellen. Veel geld gaat naar de oorlogsindustrie, maar dat zijn niet meteen langetermijninvesteringen. De goederen die daar worden geproduceerd, hebben in oorlogsomstandigheden meestal geen lang leven.

Het percentage dat Poetin zal halen, is ook van belang. Hij moet in deze oorlogsomstandigheden kunnen bewijzen dat hij het volle vertrouwen geniet van de Russen. Een lager percentage dan in 2018 zal al vlug uitgelegd worden als een teken van onvrede. Dus ligt de lat op 77 procent. Daar moet Poetin over. Als je de peilingen mag geloven, ligt zijn populariteit momenteel rond de 80 procent en het Kremlin wil vermoedelijk dicht bij dat cijfer uitkomen.

Bekijk video

Daartoe kunnen allerhande ‘administratieve hulpmiddelen’ worden ingezet, vaak al lang voor de verkiezingsdatum. De media krijgen strikte instructies wie ze aan het woord mogen laten en hoe. Het is al lang geweten dat werknemers in bedrijven vaak een expliciet stemadvies krijgen. Soms moeten ze foto’s nemen van het stembiljet om te bewijzen dat ze op de ‘juiste’ persoon hebben gestemd. Je kan ook bijvoorbeeld dode mensen laten stemmen zolang die nog op de kieslijsten staan.

Controle hierop is deze keer extra moeilijk omdat de verkiezingen zijn verspreid over drie dagen. Waarnemers drie dagen lang van ’s morgens tot ’s avonds mobiliseren, is veel moeilijker dan voor 1 dag. De gebruikelijke waarnemers zijn er overigens niet. De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, de OVSE, is niet welkom. Zij waren er nog wel in 2018. De bekende Russische waakhond NGO Golos (‘Stem’) kreeg het label ‘buitenlandse agent’ en directeur Melkonjants werd opgesloten.

Niet dat er geen buitenlandse waarnemers zijn. Een duizendtal internationale waarnemers uit honderd landen zullen toezien op de verkiezingen. Het gaat vaak om politici die Rusland goed genegen zijn. Zo zijn er drie afgevaardigden van het Duitse radicaal-rechtse AfD. Het zijn leden van het deelstaatparlement van Beieren die daarmee ingaan tegen het advies van de partijtop, maar daar ligt Moskou natuurlijk niet van wakker.

Als het allemaal mislukt, kan er nog ingegrepen worden bij het tellen van de stemmen. Ik heb ooit eens gezien in een telbureau in Wit-Rusland hoe ongeldige stemmen gewoon bij die van de zittende president Loekasjenko werden gelegd. Ook in Rusland zijn er geregeld berichten over dergelijke manipulaties. Maar die kunnen het percentage maar tot op zeker hoogte opkrikken. 10 à 20 procent is geen probleem, daarboven wordt het te zichtbaar, zeker in de grote steden. Verder weg van de centra, kan er naar believen gegoocheld worden met de cijfers. Een stembureau in Tsjetsjenië kwam in 2012 eens met een opkomstcijfer van 107 procent. De voorzitter van het stembureau was iets te ijverig geweest.

Ook de opkomst is belangrijk voor het Kremlin. Dat moet aantonen dat het beleid van Poetin breed wordt gedragen. Een hoog stemmenpercentage halen bij een lage opkomst, is niet voldoende voor het Kremlin. Traditioneel worden kiezers naar de stembureaus gelokt met standjes waar ze allerlei lekkernijen kunnen kopen. Jongeren worden naar de kieslokalen gelokt onder meer met een campagne die verwijst naar de populaire en ruige serie ‘Slovo Patsana’ (Het woord van een straatjongen).

Bekijk verder

De buitenparlementaire oppositie staat grotendeels buitenspel. Hun leider, Aleksej Navalny, is een maand geleden plots gestorven tijdens zijn gevangenschap in het hoge noorden. Voor de oppositie is het duidelijk dat Navalny is vermoord door het Russische bewind. Maar nu hij er niet meer is, ontbreekt ook een duidelijke leider van het verzet tegen Poetin.

Lees ook: Waarom het voor Joelja Navalnaja moeilijk wordt om als "vrouw van" én vanuit het buitenland Moskou iets te maken

Zijn vrouw Joelja Navalnaja probeert de fakkel over te nemen, maar zij leeft in ballingschap in Duitsland. Haar man was precies naar Rusland teruggekeerd, wetend dat hij in de cel zou belanden, omdat hij vond dat hij politiek geen rol kon spelen vanuit het buitenland.

De oppositie heeft nu opgeroepen om zondag om 12 uur massaal naar de stembureaus te gaan als een teken van verzet. De vraag is wat dat gaat opleveren. Lange rijen voor de stembureaus kunnen de autoriteiten eenvoudig naast zich neerleggen als een teken van protest, en het zelfs beschouwen als een signaal dat de appetijt om te stemmen bijzonder groot is.

Toch zijn niet alle autoriteiten er gerust in. Een activiste van de vrouwenbeweging ‘Poet Domoj’ (De weg naar huis) kreeg al een waarschuwing nadat ze een video postte waarin ze het idee steunde. De beweging bestaat uit vrouwen en moeders van soldaten aan het front.

Volgens de waarschuwing toonde haar gedrag tekenen van ‘extremistische activiteiten’. De Moskouse autoriteiten lieten een algemene waarschuwing verspreiden dat ze vervolgingen zullen instellen voor iedereen die deelneemt aan verkiezingsbijeenkomsten tegen president Poetin.

Poetin lijkt alvast momenteel onbedreigd. Er is niemand die over een voldoende stevige machtsbasis beschikt om zijn positie in gevaar te brengen. Poetin waakt er overigens zelf over dat niemand een bedreiging kan vormen. Daarom is er ook geen duidelijke opvolger, want zo iemand zou al snel een bedreiging kunnen vormen. En vermits hij tot 2036 kan aanblijven, is de opvolgingskwestie nog helemaal niet aan de orde.

Toch heeft het verleden al aangetoond dat het tij in een systeem zoals in Rusland soms snel kan keren. Poetin heeft nog altijd een grote kater van de hevige demonstraties tegen hem van begin 2012. Die had niemand zien aankomen, ook het Kremlin niet. Na die demonstraties voerde de in 2012 opnieuw verkozen Poetin een veel nationalistischer beleid met een nog veel striktere controle op de samenleving.

Ook de opstand van Wagnerleider Prigozjin van juni vorig jaar toonde grote zwakheden aan in het Kremlinbewind. De veiligheidsdiensten kwamen niet massaal op straat om de zittende macht te beschermen, maar sloten zich op in hun kantoren en wachtten rustig af. Ze wilden zien wie de overhand haalde. Gelukkig voor Poetin had Prigozjin het niet op hem gemunt en stopte hij zijn opmars naar Moskou die veel vlotter verliep dan hij zich had kunnen voorstellen. Poetin nam geen maatregelen tegen Prigozjin omdat hij niet zeker was dat zijn positie stevig genoeg was. Twee maanden na zijn opstand, kwam Prigozjin om het leven toen zijn vliegtuig neerstortte in nooit opgeklaarde omstandigheden.

De stemming dit weekend in Rusland zal niet veel veranderen aan het gevoerde beleid. Misschien komen er wat herschikkingen van de regering, zal die wat jonger worden, maar de essentiële ministers (Defensie, Buitenlandse Zaken) blijven vermoedelijk zitten, omdat je tijdens een oorlog je equipe niet zomaar verandert.

Lees ook: Hongaarse premier Viktor Orbán na gesprek met Donald Trump: "Als hij opnieuw president van VS wordt, zal hij Oekraïne geen cent geven"

Bij Poetin overheerst momenteel in de oorlog in Oekraïne ook het gevoel dat een ultieme overwinning, de verovering van de controle over heel Oekraïne, binnen handbereik ligt. Het westerse front tegen Rusland kraakt in zijn voegen. En die barsten zullen alleen nog maar groter worden mocht Donald Trump het Witte Huis veroveren. Trump zei tegen de bezoekende Hongaarse premier Orbán blijkbaar dat hij meteen de steun voor Oekraïne zou stopzetten.

Het is voor Poetin nu dus kwestie om nog even vol te houden en de druk op Oekraïne hoog te houden door het Russische leger voortdurende aanvallen te laten uitvoeren op Oekraïense posities langs de frontlijn. Het Westen zal niet anders kunnen dan zich te beraden hoe het nu verder moet omgaan met een steeds assertiever Rusland. De herverkiezing van Poetin heeft misschien een voordeel: na 24 jaar aan de macht is de Russische leider geen onbekende meer en zouden zijn beslissingen en daden nauwelijks nog voor verrassingen moeten zorgen.