In 2023 gaat de oorlog in Oekraïne een nieuwe, cruciale fase in

Tijdens de oorlog in Oekraïne heeft Rusland in 2022 een aantal zware nederlagen opgelopen. Oekraïne leek daardoor op weg naar een definitieve overwinning, maar Rusland is nog niet uitgeteld. Want de oorlog gaat in 2023 een nieuwe, cruciale fase in. Onze Rusland- en Oost-Europakenner Jan Balliauw voorspelt een uitputtingsslag die alle kanten kan uitgaan.

Op het moment dat president Volodimir Zelenski op weg was naar Washington ontmoette Vladimir Poetin zijn uitgebreide defensiestaf in Moskou. In de zaal zaten honderden hoge militairen en virtueel volgden nog eens een paar duizend hoge militairen de bijeenkomst. De toespraak van Poetin was somber. Hij gaf toe dat het Russische leger in Oekraïne met onvoorziene problemen te maken had en gaf de militaire leiding de opdracht die problemen op te lossen. Poetin maakte duidelijk dat geld daarbij geen probleem zou zijn. 

Zijn defensieminister Sergej Sjojgoe gaf in een lange, monotone toespraak een overzicht van de "speciale militaire operatie" in Oekraïne en de maatregelen die hij voorstelde voor het komende jaar om de vastgestelde problemen aan te pakken, onder meer de verhoging van het aantal militairen in het Russische leger van 1,15 naar 1,5 miljoen. De sfeer in de zaal was niet die van een nakende overwinning.

12 uur later stond president Zelenski voor het Amerikaanse Congres. Hij werd uitbundig ontvangen als een ware held. In een krachtige en soms ook emotionele toespraak dankte hij de Amerikanen voor hun steun en maakte hij hen duidelijk dat Oekraïne de strijd met Rusland kan winnen. Volgens Zelenski is het daarvoor wel nodig dat de VS de steun volhoudt en zelfs nog uitbreidt. 

Lees ook: Minutenlang applaus en staande ovatie voor president Zelenski in Amerikaanse Congres: "Jullie steun is van vitaal belang"

Het contrast tussen de sfeer in Moskou en Washington kon niet groter zijn. Bij Poetin en Sjojgoe was het speuren naar enig enthousiasme, bij Zelenski droop het er vanaf. Het toonde ook hoe de kaarten nu liggen in de oorlog in Oekraïne. Rusland heeft een aantal vernederende nederlagen achter de rug en is in het defensief geduwd. Oekraïne heeft het momentum en hoopt dat de komende weken en maanden te kunnen verzilveren door de Russen verder terug te drijven.

Het zou de indruk kunnen geven dat Rusland dicht tegen een definitieve nederlaag staat, en Oekraïne dicht tegen een ultieme overwinning. Maar die indruk is bedrieglijk. 

Oekraïne kan niet zomaar het momentum van het begin van de herfst voortzetten. De herovering van grote stukken grondgebied in het noordoosten en zuiden, gebeurde tijdens een heel dynamische fase van de oorlog. De Oekraïners waren in staat de Russen te verrassen, onder meer door toe te slaan op plaatsen waar Moskou het niet verwachtte. Door het modderseizoen is die dynamische fase voorbij en zit er al enkele weken geen beweging meer in de frontlijn.

Het bezoek van Zelenski aan Washington maakte ook duidelijk dat hij daar kwam met een grote shoppinglijst. Oekraïne heeft een gevoelige stijging nodig van de westerse steun om de Russen verder terug te drijven. Zelenski is zeker niet met lege handen terug naar Kiev vertrokken. Voor de eerste keer zal de VS een Patriot-luchtafweersysteem aan Oekraïne geven. Maar met zo’n systeem win je geen oorlog. Het is vooral bedoeld om de energie-infrastructuur te beschermen in de steden. De rest van de lijst wordt (voorlopig?) niet ingevuld, en de noden zijn hoog.

Bekijk video

De Oekraïense opperbevelhebber Zaloezjni sprak in een interview met The Economist over 300 tanks, 500 houwitsers en 600 à 700 gepantserde infanterievoertuigen. Een adviseur van Zelenski, Michail Podoljak, zette een kerstlijstje op Twitter. 1) Leopards (Duitse tanks), 2) Marders (Duitse infanterievoertuigen), 3) Abrams (Amerikaanse tanks), 4) Patriots en 5) ATACMS (lange afstandsraketten voor HIMARS). Alleen de Patriots komen er, de rest niet.

De Russen zijn intussen aan het leren van hun fouten. Sinds de herfst is er een algemene overkoepelende commandant aangesteld, generaal Soerovikin. Daardoor verloopt de coördinatie tussen de Russische eenheden beter. Soerovikin heeft de Russen teruggetrokken van de rechteroever van de Dnjepr in de regio Cherson. Hij heeft zijn wil doorgedreven ondanks aanvankelijk verzet van Poetin. Rusland had immers een maand voor de terugtrekking die regio nog officieel geannexeerd. Zelfs de provinciehoofdstad van de regio, de enige provinciehoofstad die de Russen sinds 24 februari hadden veroverd, kwam terug in Oekraïense handen. 

De terugtrekking verliep vlekkeloos. Het was nochtans een gesofisticeerde militaire operatie, iets wat bij de Russen in de beginmaanden van de oorlog geregeld in het honderd liep. Het gaf de Russische militairen een beter te verdedigen frontlinie met de Dnjepr als natuurlijke barrière. En Soerovikin kon een deel van de militairen elders inzetten, bijvoorbeeld in de Donbas.

Lees ook: De strijd om Bachmoet ontaardt in een ware loopgravenoorlog: waarom is Poetin gebrand op de verovering van het stadje?

Langs de hele frontlijn liet Soerovikin ook versterkte verdedigingslinies bouwen zodat de Russische militairen zich beter kunnen verweren mochten de Oekraïners doorstoten. Alleen rond Bachmoet zijn er nog dagelijks hevige gevechten, maar dat lijkt eerder het initiatief te zijn van Wagner, intussen uitgegroeid tot een parallel leger van huurlingen en oud-veroordeelden. Wagner en zijn leider Prigozjin willen tonen dat zij efficiënter zijn dan het reguliere Russische leger. Veel vertrouwen heeft Soerovikin er blijkbaar niet in, want ook rond Popasnaja (30 kilometer naar het oosten) zijn nieuwe verdedigingslinies uitgebouwd. 

Rusland hoopt intussen dat het van de bevriezing van de frontlijnen kan profiteren door de bevoorrading van het leger met materieel en munitie weer op punt te brengen. Intussen worden in Rusland zowat 150.000 gemobiliseerde militairen in sneltempo opgeleid met de bedoeling om die begin volgend jaar in te zetten aan het front. 

Volgens bronnen in Kiev en Washington zijn in Moskou zelfs discussies gaande over een nieuw Russisch offensief begin volgend jaar. De Oekraïense opperbevelhebber Zaloezjni houdt er rekening mee dat zo'n offensief al eind januari kan beginnen. Hij verwacht overigens ook een tweede aanval op Kiev. Rusland heeft de laatste weken zijn militaire aanwezigheid in Wit-Rusland versterkt van waaruit zo'n aanval ingezet zou kunnen worden. Momenteel zijn er evenwel nog geen aanwijzingen dat die Russische eenheden in Wit-Rusland zich klaarmaken voor een aanval. 

In Rusland zelf blijft intussen een grote meerderheid van de bevolking achter de oorlog staan. De bezorgdheid is flink toegenomen, zeker na de gedeeltelijke mobilisering in september. Peilingen laten nu een meerderheid zien die onderhandelingen wil met Kiev, maar dat wil nog niet zeggen dat zij de oorlog als dusdanig afkeuren.

Veel Russen vinden misschien wel dat de oorlog beter niet was begonnen, maar nu die bezig is, mag Rusland de oorlog zeker niet verliezen. Dat zou betekenen dat Rusland opnieuw op de knieën zit, net als in 1991 na de val van het communisme en de ontbinding van de Sovjet-Unie. Dat scenario willen veel Russen te allen prijze vermijden.

Lees ook: "Not one inch": heeft het Westen belofte uit 1990 aan Rusland over de uitbreiding van de NAVO niet nageleefd?

Veel Russen weten immers nog wat het betekent om een verliezer te zijn in de geopolitiek. Toen ze het communisme ten val brachten, juichte het Westen. Maar ze merkten vlug dat de vruchten van hun verzet vooral werden geplukt buiten Rusland. De Duitsers konden zich herenigen, Midden- en Oost-Europese landen konden lid worden van de NAVO en de EU. Het Westen dat de Sovjetburgers altijd voorhield dat ze geen vrijheid hadden om naar het buitenland te gaan, opende intussen niet plots zijn grenzen voor de Russen toen ze wel konden reizen. Integendeel, ze moesten urenlang buiten in de kou in de rij staan voor een visum.

In de nasleep van de mislukte staatsgreep van 1991 werd ook de Sovjet-Unie ontbonden. Rusland, de erfgenaam van de Sovjet-Unie verloor zijn stem in de internationale politiek. Het Westen keek een beetje meewarig naar de vroegere grootmacht. Toen Poetin hard op tafel klopte tijdens de NAVO-top in Boekarest dat Oekraïne nooit lid mocht worden van de NAVO, hoorde je in de wandelgangen een wat neerbuigende "So What?", wat kan Rusland doen om ons daarvan te weerhouden?

De steun van de Russen voor de oorlog blijft ook hoog omdat de gevolgen voor hun dagelijkse leven al bij al nogal meevallen. Een Russische vriend zei me dat hij nauwelijks plaats vond in de restaurants toen hij met zijn vrouw iets wou gaan eten. De instorting van de economie waar in het Westen op was gehoopt na de afkondiging van zware sancties, is er niet gekomen onder meer door snelle en slimme maatregelen van de Centrale Bank. Rusland blijft ook veel geld ontvangen voor de export van olie en in mindere mate gas waarmee het de oorlog kan blijven financieren. De hogere prijzen voor olie en vooral gas hebben de lagere exportvolumes grotendeels gecompenseerd. 

De oorlog zal in 2023 een nieuwe, cruciale fase ingaan. De uitputtingsslag die is begonnen, zal beslissend zijn voor de uitkomst van deze oorlog. Zowel Oekraïne als Rusland verbruikt bijvoorbeeld enorme hoeveelheden munitie. Oekraïne jaagt er in een week door wat de VS in een maand kan produceren. Zowel Rusland als het Westen kunnen niet blijven teren op hun stocks om nieuw materieel en munitie naar het front te sturen. Ze zullen hun productiecapaciteit snel moeten uitbreiden. Wie dat het beste kan doen, zal een enorm voordeel hebben op het slagveld. 

Lees ook: Premiers van Denemarken en Zweden: "Gaslekken Nord Stream te wijten aan opzettelijke daden"

Economisch zijn de vooruitzichten voor Rusland niet goed, ook al is de instorting tot nu toe vermeden. De olie- en aardgasprijzen zijn fors gedaald, onder meer door het warme winterweer en de verwachte diepe coronacrisis in China. Daardoor zal Rusland minder inkomsten hebben van zijn grondstoffenexport. 

Het Westen, en dan vooral Europa, blijft geteisterd door de hoge energieprijzen nu het Russische gas bijna helemaal is weggevallen. 2023 komt Europa misschien zonder kleerscheuren door, maar de gasbevoorrading voor de winter van 2024 kondigt zich nu al aan als een enorme uitdaging. 

Intussen zullen meer en meer mensen en bedrijven af te rekenen krijgen met torenhoge energiefacturen die niet alleen de economie in de problemen kunnen brengen, maar ook een stijgende onvrede onder de bevolking kunnen veroorzaken. Rusland hoopt dat die onvrede zich via verkiezingen zal vertalen in de verkiezing van politici die de Russische standpunten meer genegen zijn, en dat zo de westerse unanimiteit wordt doorbroken.

Beide partijen willen intussen de strijd voortzetten en laten geen enkele opening voor onderhandelingen. Oekraïne wil Rusland helemaal verdrijven uit Oekraïne, ook uit de Krim. Rusland speelt nog altijd met het idee om met militaire middelen een machtwisseling in Kiev te verwezenlijken, de zogenoemde ‘denazificatie’, en een Ruslandvriendelijk regime te installeren. Het Westen wil Oekraïne niets opleggen, Kiev moet zelf beslissen onder welke voorwaarden het gesprekken met Rusland wil beginnen. 

Toch zal er vermoedelijk uiteindelijk gesproken moeten worden. De objectieven van beide landen lijken onhaalbaar, tenzij er mirakels gebeuren. Rusland zal bijvoorbeeld de Krim nooit opgeven omdat zoiets voor vele Russen, zelfs zij die kritisch staan tegenover het Kremlin, een zware vernedering zou zijn. Maar Rusland gaat er in de huidige stand van zaken ook niet in slagen om Oekraïne met militaire middelen in de problemen te brengen. De vastberadenheid van de Oekraïners is alleen nog maar toegenomen. Hoe harder Rusland het land de laatste maanden heeft getroffen met bombardementen op de energie-infrastructuur, hoe sterker die vastberadenheid is geworden. 

De prijs die Oekraïne heeft betaald aan mensenlevens en ellende is intussen zo hoog, dat een onderhandeld compromis alsmaar moeilijker wordt. Zelfs het idee om gesprekken te beginnen is al toxisch in Oekraïne. De Amerikaanse stafchef Milley mocht dat ondervinden toen hij midden november liet verstaan dat Oekraïne beter meteen onderhandelingen kon beginnen omdat het na de herovering van Cherson sterk stond: ‘Als er een mogelijkheid is om te onderhandelen, als dat vrede kan opleveren, grijp die kans.’ De Amerikaanse minister van Defensie Ausitin haastte zich om duidelijk te maken dat de Oekraïners over mogelijke onderhandelingen zullen beslissen en niet de VS.

Gesprekken zijn dus voorlopig uitgesloten maar het verloop van een oorlog is grillig en onvoorspelbaar. Wat nu niet is, kan nog komen. Maar we kunnen ook naar een patstelling gaan tussen Oekraïne en Rusland die jaren kan duren, of toch naar een duidelijke overwinning van een van de twee landen. Ik vrees dat we het, jammer genoeg, ook in 2023 nog vaak zullen moeten hebben over de oorlog in Oekraïne.